Ako volite arheologiju, rimsko nasleđe, antička mesta, vizantijske crkve i zaboravljene gradove – Srbija je pravo mesto za vas. Na teritoriji današnje Srbije, verovali ili ne, rođeno je 18 rimskih careva. Trećina svih rimskih careva rođena je u mestima kao što su Sirmijum (danas Sremska Mitrovica), Viminacijum ili Feliks Romulijana kod Zaječara. Međunarodni turisti postaju svesni značaja ovog dela Evrope za antičku istoriju, posebno rimsko doba. Ali da li ste znali da Srbija krije ,,idealni grad, kako su ga opisivali carevi ranovizantijskog perioda. To je Justinijana Prima – rimski antički grad u jugoistočnoj Srbiji. To je jedinstvena lokacija koju turisti otkrivaju poslednjih godina i mnogi od njih već imaju nadimak za ovo mesto – Srpska Pompeja.
Utvrđeno naselje Caričin Grad nalazi se u jugoistočnoj Srbiji, na obroncima planine Radan, spuštajući se ka Leskovačkoj kotlini, daleko od većih puteva, u dolini Puste Reke. Prva arheološka istraživanja Caričinog Grada počela su 1912. godine i traju do danas. Na osnovu dobijenih rezultata i istorijskih izvora, napravljene su prve teorije o nazivu naselja i periodu njegovog postojanja. Utvrđeno je da se radi o gradu Iustiniana Prima, koji je podigao vizantijski car Justinijan I (527-565) u blizini mesta njegovog rođenja. Po naređenju cara podignuto je novo administrativno i arhiepiskopsko sedište provincije Ilirik, kako bi se ojačala vlast Vizantije i pomoglo širenju hrišćanstva. Naselje nije dugo trajalo, a njegov nestanak vezuje se za cara Iraklija (610-641) i najezde slovenskih plemena. Utvrđeni grad je podignut na izduženom i uzdignutom temelju, omeđen Caričinom rekom na istoku i Svinjaričkom rekom na zapadu.
Urbanizovano područje naselja obuhvata tri segmenta: „Akropolj“, Gornji i Donji grad, okružen utvrđenjima, koji se odozdo prostire u široko naselje, smešteno van zidina.Utvrđeno područje se prostire na oko 10 hektara. Oko grada je postojalo naselje, branjeno velikim jarkom na južnom kraju, dok su ga na severnom i istočnom kraju štitili zemljani bedemi. Zapadni kraj je bio zaštićen prirodnom, gotovo nepristupačnom, kopnenom konturom. Zaravnjeni plato, na najvišoj tački, zbog svog dominantnog položaja nazvan je “Akropolj”. Opasan je bedemima, utvrđenim isturenim potkovičastim tornjevima. Prostor „Akropolja” imao je sakralnu ulogu i kao episkopsko sedište bio je podeljen na dva dela glavnim putem sa porticima, koji se pružao u pravcu severoistok-jugozapad. U južnom kraju je podignuta katedrala sa krstionicom, dok se na severnom kraju nalazio episkopski dvor.
Episkopska bazilika-katedrala je monumentalna građevina otkrivena na samom početku arheoloških istraživanja 1912. godine. To je trobrodna građevina sa pripratom i atrijumom sa velikim bazenom. Unutrašnjost bazilike je kolonadom podeljena na brodove, koja se na istoku završava trostranim apsidama. Atrijumski bazen bazilike je uklesan u stenu, okružen porticima.Brojni fragmenti arhitektonskih ukrasa, kao što su stubovi, kapitoli i baze stubova, otkriveni tokom arheoloških istraživanja, ilustruju raskošnu dekoraciju i luksuznu opremu enterijera. U južnom kraju bazilika je proširena krstionicom značajnih proporcija. Pod krstionice je bio pokriven mozaicima čiji su fragmenti sačuvani. Severni kraj “Akropolja” pokriva složenu celinu prostorija, dizajniranih za različite namene, formirajući episkopsku palatu. Gornji grad je najrazvijeniji deo kompleksa Caričin Grad.
U središtu oblasti nalazio se kružni trg, na raskrsnici glavnih gradskih saobraćajnica, koji je prostor delio na četiri nejednaka dela. Na urbanizam ovog dela Gornjeg grada značajno je uticao oblik terena, što je rezultiralo terasastim strukturama i višeslojnim zgradama. Oko trga i duž ulica sa prekrivenim porticima podignut je niz zgrada, najverovatnije javnih, privrednih ili administrativnih.Kvadrat kružnog oblika bio je prekriven kamenim zastavama. Ulice su bile popločane velikim kamenim blokovima nepravilnog oblika, dok su podovi pokrivenih trijema bili od cigle. Portik pravougaoni stubovi su takođe bili zidani od opeke. Ispod ulica je bila kanalizacija od kanala za odlaganje otpada iz zidova.
U okviru Gornjeg grada, arheolozi su otkrili tri bazilike sa kriptama, crkvu u obliku krsta i baziliku ispod „Akropolja”. Bazilika sa kriptom, podignuta na terasama, lep je primer graditeljskog majstorstva. Na kosom terenu je izgrađena masivna trobrodna zasvođena kripta koja je služila kao osnova, iznad koje je podignuta crkva. Pored sakralnih objekata, arheolozi su otkrili i istražili i ostatke porodične vile i celine međusobno povezanih prostorija, nazvanih principia, najverovatnije štab vojnog zapovednika.
Područje Gornjeg grada bilo je opasano bedemima sa kulama, čiji se pravac jasno prati na terenu. Utvrđenje Gornjeg grada nije u potpunosti proučeno. Do sada su istražene samo dve kapije, istočna i južna, kao i delovi bedema uz kapije i jedan broj kulisa. Po svojoj tehnici gradnje izdvaja se jugozapadna ugaona kula, koja je, uz cisternu, donjogradsku kulu i akvadukt, delovala kao gradski vodovod. Donji grad obuhvata područje južno od Gornjeg grada. Nalazi se na izduženom platou okruženom bedemima utvrđenim kulama.
Na terenu Donjeg grada samo su dva dela detaljno istražena, severoistočni i jugozapadni.Na severoistočnom delu otkrivena su i istražena dva sakralna objekta, dvojna bazilika i bazilika sa transeptom. Ovaj drugi je jedan od najreprezentativnijih objekata u Caričinom gradu. To je trobrodna sakralna građevina sa centralnom apsidom na istočnoj i atrijumom na zapadnom kraju. Ističe se po veoma vrednim podnim mozaicima otkrivenim u centralnom brodu, koji prikazuju simbolične slike. Među nalazima sa brojnom kamenom ornamentikom ističe se jonski impost kapitel sa uklesanim na latinskom monogramu cara Justinijana I.
Zapadno od Donjeg grada nalazi se velika gradska cisterna. Iskopana je u zemlji i nalazi se jasno pokazuju da je bila zasvođena. U blizini cisterne otkrivene su gradske terme. Istražen je jugoistočni kraj Donjeg grada, između južnog puta i južnog i istočnog bedema.Na prostoru van utvrđenja Gornjeg i Donjeg grada otkriveni su ostaci mnogih građevina, među kojima su akvadukt, velika rimska kupatila, jednobrodna i trikonhosna crkva, kao i tragovi stambenih objekata i puteva.Ranovizantijski urbani razvoj Caričinog Grada odražava pristup starorimskih graditelja prema građevinskim planovima i njihovoj realizaciji.
Jasno se vidi kako se izborom odgovarajuće lokacije i načinom planiranja i građenja može naglasiti značaj i rang pojedinih arhitektonskih celina.Na celom području Caričin Grada naglašena je sakralna delatnost koja proističe iz želje za hristijanizacijom vizantijskih zemalja koje su uglavnom bile pod najezdom paganskih plemena.U gradu i u njegovoj neposrednoj okolini otkriveno je osam crkava, koje su prilično različite konstrukcije. Neke od ovih crkava svojom monumentalnom veličinom i raskošnom unutrašnjom ornamentikom predstavljaju reprezentativne primere ranovizantijske sakralne arhitekture.
